Kilka informacji o autorze,
jego książkach
oraz wybrany rozdział z książki o Nysie
oraz wybrany rozdział z książki o Nysie
Nysa była stolicą księstwa biskupstwa wrocławskiego.
Spotykamy tu wiele zabytków sztuki sakralnej, wśród
nich gotycki kościół pw. św. Jakuba, a w nim renesansowe
pomniki nagrobne, barokowy kościół Bożogrobców,
z zachowanymi w nim iluzjonistycznymi malowidłami
oraz barokowy kościół Jezuitów wraz z dawnym kolegium
i gimnazjum jezuickim. Ważne miejsce zajmują też
zabytki sztuki świeckiej jak Dom Wagi Miejskiej, tzw. „Piękna
Studnia” oraz niektóre kamienice mieszczańskie.
Miasto to było kiedyś twierdzą i do dziś zachowały się resztki
umocnień obronnych oraz pozostałości architektury militarnej.
Marek Sikorski
jest historykiem
sztuki, doktorem nauk
humanistycznych w zakresie historii
i autorem wielu książek, w tym kilku o Nysie.
i autorem wielu książek, w tym kilku o Nysie.
Na temat książek
autora zobacz
stronę www:
stronę www:
Wykaz publikacji
zwartych (książki i broszury) o Nysie:
Marek Sikorski,
Nysa. Skarby sztuki i osobliwości, Opole 1999
tenże, Nysa w
kręgu zabytków i historii, Krapkowice 2010
tenże, Nysa.Zabytki
i historia, Nysa 2012
tenże, Nysa
zwana śląskim Rzymem, Nysa 2013
tenże, Nisa
zvana sleskim Rim, Nysa 2013
tenże, Nysa.
Mały przewodnik po zabytkach, Nysa 2014
tenże, Neisse.
Kleiner Stadtführer Nysa 2014
Na temat książek i publikacji o Nysie zob. strony internetowe:
www.nysa-zabytki.blogspot.com
www.neisse-stadtfuehrer.blogspot.com
Na temat książek i publikacji o Nysie zob. strony internetowe:
www.nysa-zabytki.blogspot.com
www.neisse-stadtfuehrer.blogspot.com
Na temat książek o Nysie
jest film na youtube.
jest film na youtube.
Należy kliknąć na
ten link:
Wykaz publikacji książkowych i innych zwartych autora według lat wydania:
Na granicy legendy i wiary (1993), Błogosławiony Czesław. Patron Wrocławia (1993), Sekrety
sanktuarium w Bardzie (1993), An der Grenze der Legende und des Glaubens
(1994),Otmuchów. Szkice do portretu miasta (1995), Lądek Zdrój. Osobliwości
i skarby sztuki (1999), Nysa. Skarby sztuki i osobliwości (1999), Globus
igneus (2005), Spotkanie z Muzeum Filumenistycznym (2006), Das
Panorama von Habelschwerdt (2006), Skarby ziemi krapkowickiej. Zabytki i
historia (2007), Bystrzyca Kłodzka w kręgu zabytków (2008), Setkání
s filumenistickým muzeem (2008), Nysa w kręgu zabytków i historii
(2010), Ziemia krapkowicka w kręgu zabytków i historii (2011), Otmuchów
w kręgu zabytków i historii (2011), Lądek-Zdrój. Zabytki i historia
(2011), Nysa. Zabytki i historia (2011), Smok wawelski w kręgu mitu i
historii (2012), Nysa śląskim Rzymem zwana (2013), Nisa zvana
sleskim Rim (2013), Krappitz und Umgebung (2013), Nysa. Mały
przewodnik po zabytkach (2014), Neisse. Kleiner Stadtführer (2014), Krapkowice i okolice (2104), Otmuchów. Mały przewodnik po
zabytkach (2014), Ottmachau. Kleiner Stadtführer (2014).
Wybrane przykłady książek i innych publikacji Marka Sikorskiego |
Książki o Nysie Marka Sikorskiego (z lat 1999-2011) |
Marek Sikorski, Nysa. Mały przewodnik po zabytkach., Nysa 2014 |
Marek Sikorski, Neisse. Kleiner Stadtfuehrer, Nysa 2014 |
Reklama książki Marka Sikorskiego o Nysie |
Reklama książki Marka Sikorskiego o Nysie |
Reklama książki Marka Sikorskiego o Nysie; dystrybucje książki prowadzi NDK w Nysie; książkę można nabyć też w Księgarni "Annał" w Nysie. |
Fragment książki:
Marek Sikorski, Nysa. Zabytki i historia, Nysa 2011, s. 67-79.
"MISTERIUM
CRUCIS"
"Misterium crucis" (Tajemnica Krzyża Świętego), T.K. i F.A.
Schefflerowie,
fragment malowidła ściennego kaplicy bocznej kościoła Bożogrobców
w Nysie, fot. M. Sikorski
|
„Misterium crucis” (łac. tajemnica
krzyża) - to jedna z inskrypcji znajdujących się we freskach kościoła
Bożogrobców w Nysie. Owa inskrypcja, podobnie jak inne, staje się kluczem do
zrozumienia przedstawień nieprzeciętnych, wysokiej klasy fresków, których
głównym tematem jest świętość Krzyża - narzędzia męki Jezusa - i jego zbawcza
rola. Aby bliżej pojąć zawartą tutaj bogatą barokową retorykę, należałoby
sięgnąć do źródeł, do tradycji kościelnej opowiadającej o osobliwej historii
Krzyża Świętego.
Dzieje Krzyża to wydarzenia w wielu
miejscach legendarne i symboliczne, lecz kiedyś uważane za prawdziwe. Drzewo
krzyża, na którym został zamordowany Jezus, miało pochodzić od rajskiego drzewa
życia. Adam na łożu śmierci przekazał Sethowi nasienie drzewa życia, które
przyniósł z sobą po wypędzeniu z raju. Salomon miał użyć tego drzewa do budowy
swojej słynnej świątyni (jest to symbol Kościoła jako źródła zbawienia). Krzyż,
na którym zawisł Jezus, stał dokładnie na miejscu pochowania Adama (symbol
dawnego i nowego życia). Po śmierci Jezusa drzewo Krzyża zostało na tym miejscu
pogrzebane. Staraniem cesarzowej Heleny, matki cesarza Konstantyna, Krzyż
został odnaleziony. Ponieważ - jak wiemy - obok Jezusa zostali ukrzyżowani dwaj
łotrzy, więc musiano na oczach cesarzowej dokonać wypróbowania relikwii. Dzięki
cudowi wskrzeszenia zmarłej osoby stwierdzono prawdziwość znalezionego Krzyża.
Relikwie otoczono wielką czcią w Jerozolimie, lecz w VII wieku perski władca
Chosroes zrabował je. Dopiero dzięki cesarzowi Herakliuszowi zostały one
odzyskane i triumfalnie dostarczone na dawne miejsce w Jerozolimie. Gdy
uroczysta procesja z relikwiami podążała przez miasto, cesarz Herakliusz, jadąc
na koniu, pysznie chwalił się zdobyczą. Wtedy ukazał się anioł i rzekł, że
Jezus niósł krzyż z pokorą, a człowiek - z pychą. Wtedy Herakliusz zszedł z
konia i na plecach poniósł krzyż. Tyle legenda, lecz przypomnijmy, że tę historię
nazywa się legendą dziś. Kiedyś nikt w to nie wątpił. Historia ta stała się
częścią oficjalnego kultu religijnego i tematem wielu dzieł sztuki, w tym
wielkich panoramicznych malowideł ściennych w czasach baroku, związanych z
eksponowaniem historii Krzyża Świętego.
Gloryfikacja Krzyża Świętego, fragment malowidła ściennego, kościół Bożogrobców w Nysie, fot. M. Sikorski |
To nie przypadek, że właśnie w kościele
Bożogrobców znajdują się owe wielkie malowidła ścienne. Zakon ten, jak już
wiemy, pochodził z Ziemi Świętej. Jemu powierzono opiekę nad grobem Jezusa
oraz, co dla nas najważniejsze, relikwię Krzyża Świętego. Duchowość bożogrobców
koncentrowała się wokół kultu grobu Jezusa i Krzyża Świętego. Oni mieli
największą wiedzę dotyczącą dziejów Krzyża i ich zasługą stało się
rozpowszechnienie w Kościele tego kultu. Bożogrobcy mieli własny zakonny rytuał
związany z kultem Krzyża Świętego - liturgię i modlitwy.
Właśnie takie motywy przyczyniły się do
powstania tego arcydzieła barokowego malarstwa iluzjonistycznego. Freski
namalowano w latach 1730-1731 na zlecenie prepozyta bożogrobców Eliasza Klosego
przy poparciu biskupa wrocławskiego Franciszka Ludwika von Neuburga. Za
niebagatelną wówczas cenę 4280 guldenów freski namalowali bracia Feliks Antoni
i Tomasz Krzysztof Schefflerowie, wybitni malarze doby baroku, uczniowie
arcymistrza barokowych fresków Cosmy Damiana Asama.
Immaculata adoruje Krzyż Święty, T.K. i F.A. Schefflerowie, fragment malowidła ściennego, kościół Bożogrobców w Nysiefot. M. Sikorski, |
Program ideowy malowideł powstał w kręgu
bożogrobców, a należy przypuszczać, że głównym autorem treści ideowych był
prepozyt Eliasz Klose. Formy artystyczne malowideł zostały natomiast
zaczerpnięte przez Schefflerów z twórczości ich mistrza Asama oraz z
popularnych wtedy wzorników artystycznych, a przede wszystkim z Iconologii Cesare Ripy i dzieła Perspectiva pictorum et architectorum
Andrei Pozzy, twórcy teorii malarstwa iluzjonistycznego.
Z takim właśnie typem dojrzałego
barokowego malarstwa spotykamy się w tym kościele. Mamy tu do czynienia z
malarstwem będącym iluzją rzeczywistej architektury w postaci namalowanej,
gdzie ręka mistrza zatarła granicę między realnością a złudzeniem. A wszystko
to łączy wspólna idea perspektywicznej panoramy tworzącej złudzenie połączenia
świata rzeczywistego z nadrzeczywistym. Jest to próba przełamania czasu,
przestrzeni i wymiaru. Dzięki tym metodom w malarstwie sakralnym obserwator
epoki baroku miał pogłębić przeżycia religijne podczas nabożeństw. Temu celowi
właśnie służyło malarstwo iluzjonistyczne w kościołach. Miało wprawić widza w
religijny zachwyt w czasie sprawowania liturgii. Forma artystyczna miała być
równie ekspresyjna jak treść. Dla sugestywnego wyrażenia treści religijnych, z
czego zresztą słynęła sztuka baroku, wykorzystywano wszelkiego rodzaju środki
retoryczne, np. symbole, alegorie. To ich kombinacje miały tworzyć zwarty,
harmonijny program w myśl estetycznej zasady baroku, głoszącej że jedność
wielorakości jest pięknem i harmonią, lecz harmonią wszechrzeczy miałby być -
według filozofa tego czasu G.W.Leibniza - jedynie Bóg.
Freski nyskich bożogrobców to nie tylko estetyka, forma artystyczna i przeżycie religijne, lecz wielka filozofia bytu - specyficzne widzenie świata jako połączenia dwóch rzeczywistości, realnej i nadrealnej, w harmonijną i doskonałą całość, którą łączy w filozofii idea Boga, a w religii idea zbawienia jako skutku doskonałości Stwórcy.
Alegoria Baranka Eucharystycznego, T.K. i F.A. Schefflerowie,
fragment malowidła ściennego kaplicy bocznej kościoła Bożogrobców w Nysie, fot. M. Sikorski
|
Freski nyskich bożogrobców to nie tylko estetyka, forma artystyczna i przeżycie religijne, lecz wielka filozofia bytu - specyficzne widzenie świata jako połączenia dwóch rzeczywistości, realnej i nadrealnej, w harmonijną i doskonałą całość, którą łączy w filozofii idea Boga, a w religii idea zbawienia jako skutku doskonałości Stwórcy.
Epoka kontrreformacyjnej sztuki służącej
nawróceniu i mistycznemu przeżyciu zatriumfowała w nyskim kościele Bożogrobców,
w którym na sposób „ut pictura poesis” przełożono teologię Pisma Świętego i historię zbawienia. Głównymi tematami tej
monumentalnej malarskiej dekoracji są: apoteoza Krzyża jako źródła zbawienia,
Niebieskie Jeruzalem - którego przyjście zostało dokonane dzięki ofierze
Jezusa, a także triumf Kościoła jako zbawionego ludu Bożego. Wszystkie te
treści miały wywodzić się z tajemnicy ofiary Jezusa na Krzyżu i z istoty Krzyża
Świętego, którego wizerunek dominuje w centralnym miejscu fresków. Zaznaczmy,
że ten namalowany krzyż jest arcydziełem barokowej iluzji. Ten krzyż żyje i
podnosi swoje ramiona w geście, jakby błogosławił wiernych. Mamy tu do
czynienia z optycznym złudzeniem. Widz doby baroku, a także współczesny
obserwator, przechodząc powoli z części wschodniej w zachodnią, patrząc na
krzyż doznaje takiego złudzenia.
Aniół rozważa Tajemnicę Krzyża Świętego, T.K. i F.A. Schefflerowie,
fragment malowidła ściennego kaplicy bocznej kościoła Bożogrobców w Nysie, fot. M. Sikorski
|
W prezbiterium kościoła, w absydzie
znajdują się freski przedstawiające adorację dwuramiennego krzyża bożogrobców
przez dziewięć chórów anielskich. Jest to przedstawienie hierarchii wszystkich
aniołów, na czele których stoi Michał Archanioł, Rafael i Gabriel. Krzyż
bożogrobców jest nie tylko miejscem męki Jezusa, lecz również symbolem zakonu.
Podwójne ramiona krzyża bożogrobców są nawiązaniem do tradycji zakonnej, według
której Maryja naznaczyła palcem z krwią Jezusa na piersi św. Jakuba znak krzyża
i dodała drugą belkę jako pamiątkę po tabliczce INRI oraz powiedziała, że to
właśnie on będzie strażnikiem grobu Zbawiciela (św. Jakub Młodszy jest patronem
bożogrobców). W dolnej części widzimy trzy cnoty teologiczne: Wiarę, Nadzieję i
Miłość, które namalowano według typowych wzorów z Iconologii Cesare Ripy.
W części środkowej sklepienia nawy
znajduje się scena adoracji Trójcy Świętej przez Maryję, apostołów i wielu
świętych. Maryję przedstawiono jako Niewiastę Apokaliptyczną zgodnie z opisem
według 12. rozdziału Objawienia św.
Jana. Natomiast Trójca Święta przedstawia Boga Ojca z kulą ziemską, Jezusa jako
Zmartwychwstałego oraz Ducha Świętego w postaci gołębicy. W centrum sklepienia
nawy widzimy iluzjonistyczne przedstawienie Krzyża.
Śmierć Judasaz i król Abgar, T.K. i F.A. Schefflerowie,
fragment malowidła ściennego kaplicy bocznej kościoła Bożogrobców w Nysie, fot. M. Sikorski
|
W zachodniej części sklepienia nawy
znajduje się scena Wywyższenia Krzyża oraz jego wypróbowania. Widzimy tu
cesarzową Helenę, cesarza Konstantyna, wielu biskupów i papieży, a także
postacie zakonników, m.in. bożogrobców, a co ciekawe - wśród nich wizerunek
prepozyta Eliasza Klosego i biskupa wrocławskiego Franciszka Ludwika -
fundatorów fresków.
Wielką epifanię historii Krzyża Świętego
otacza balustrada z rozstawionymi po bokach alegorycznymi przedstawieniami
czterech kontynentów: Europy, Azji, Afryki i Ameryki. Symbolizują one
rozpowszechnienie się na całym świecie nauki o zbawieniu przez Krzyż Święty.
Mamy tu do czynienia z pewną symboliką liczb. Otóż cztery kontynenty to cztery
ramiona Krzyża Świętego, a pomnożone przez trzy - symbol Trójcy Świętej - dają
liczbę dwanaście, czyli liczbę dwunastu szczepów Izraela, a także dwunastu
apostołów - filaru Kościoła. Ta symbolika liczb należy do typowej barokowej
retoryki w sztuce sakralnej i zawsze była czymś świadomym i zamierzonym, bowiem
architektura nowożytna i jej wystrój artystyczny opierały się na harmonii i
symbolice cyfr i liczb.
Na sklepieniu chóru przedstawiono obok
koncertu anielskiego eschatologiczny wątek. Jest nim scena wejścia zbawionych
do Niebieskiego Jeruzalem – miasta świętego, które ma zstąpić z nieba na ziemię
w czasach ostatecznych. Ten motyw został tu przedstawiony tradycyjnie, gdyż
mamy tu jeszcze typową scenę potępienia grzeszników i strącenia ich do czeluści
piekielnych. A zatem jest to scena Sądu Ostatecznego.
Uzupełnieniem treści ideowych malowideł
sklepienia nawy głównej, prezbiterium oraz chóru są malowidła empor i kaplic
bocznych. Spotykamy tutaj przeróżne logicznie ułożone i oparte na biblijnych
źródłach tematy i przedstawienia będące prefiguracjami Jezusa i Jego zbawczej
misji. Wszystkim przedstawieniom malarskim towarzyszą cytaty biblijne lub z
innych teologicznych źródeł, służące do wyjaśnienia tematu. To nic innego jak
typowy dla baroku przykład ścisłego związku obrazu ze słowem.
Malowidła empor są przedstawieniem
starotestamentowych zapowiedzi Mesjasza Izraela i wypełnienia się Jego zbawczej
misji. Pierwszym przedstawieniem, od prezbiterium, po północnej stronie, jest
wizerunek Pokoleń Izraela. Widzimy tu starotestamentowych mężów, m.in.
Abrahama, którego ofiara miała zapowiedzieć ofiarę Mesjasza Izraela.
Następna empora przedstawia
starotestamentowych kapłanów zgromadzonych wokół Arki Przymierza. Jest to
zapowiedź Nowego Przymierza, którego kapłanem jest Jezus. Jezus w rozumieniu
teologicznym jest Królem Izraela, stąd też trzecia empora przedstawia wielkich
starotestamentowych królów: Dawida, Saula i Salomona, a także trzech króli z Nowego Testamentu. Chrystus to zwycięzca
nad złem i wyzwoliciel Izraela i z tego powodu przedstawiono w ostatniej
emporze strony północnej bohaterskie kobiety Izraela, które symbolizują
zwycięstwo nad złem.
Hiob i Zuzanna oraz inni Prorocy, T.K. i F.A. Schefflerowie,
fragment malowidła ściennego kaplicy bocznej kościoła Bożogrobców w Nysie, fot. M. Sikorski
|
Sceny namalowane po przeciwnej stronie,
czyli empory południowej strony przedstawiają w dalszym ciągu prefiguracje
Jezusa, ale Jego kolejnych etapów życia. Pierwszą sceną ma być Miriam, która
śpiewa wraz z innymi kobietami Izraela na cześć przejścia przez Morze Czerwone.
Mamy tu do czynienia z symbolem chrztu Jezusowego i symbolem wybawienia przez
Niego od grzechu. Kolejna scena empory przedstawia biblijny symbol bohaterstwa,
a mianowicie matkę Machabeuszy z synami i proroków Izajasza i Jeremiasza. Są to
prefiguracje odwagi i męczeństwa Mesjasza.
Przedstawienie Hioba, Zuzanny i Tobiasza
posłużyło w następnej emporze do zasugerowania wiary cechującej Jezusa oraz jej
skutków i błogosławieństw. Ostatnia empora przedstawia Daniela, Józefa
Egipskiego i Mojżesza oraz Eliasza z Jonaszem, a także Noego. To prorocy,
którzy tutaj mają sugerować sedno Nowego Przymierza, którego istotą jest Jezus.
Dekorację i treści ideowe sklepienia
oraz empor uzupełniają malowidła kaplic bocznych, których zadaniem miało być
zasugerowanie w symboliczny sposób błogosławieństw płynących z tajemnicy Krzyża
Świętego.
Spotykamy tutaj przedstawienia będące
połączeniem słowa i obrazu. Symbolicznemu obrazowi towarzyszy inskrypcja
łacińska, której zadaniem miało być wyjaśnienie obrazu. Tego rodzaju
przedstawienie należało do typowych w czasach baroku i stoi na granicy
barokowej emblematyki. Cykl ten otwiera pierwsza kaplica po południowej
stronie. Widzimy alegoryczną scenę z Barankiem Eucharystycznym jako symbolem
ofiary Chrystusa i Świętej Eucharystii. Następna kaplica przedstawia scenę snu
Jakuba, podczas którego przyśniła mu się drabina z aniołami. To symbol Kościoła
Chrystusowego, który jest drogą do nieba. W kaplicy obok widzimy anioła
kontemplującego tajemnicę Krzyża. Chodzi tu o istotę Krzyża jako narzędzia męki
Jezusa, która stała się podstawą naszego wiecznego życia, a także boskiej
miłości.
Drabina Jakubowa, T.K. i F.A. Schefflerowie,
fragment malowidła ściennego kaplicy bocznej kościoła Bożogrobców w Nysie, fot. M. Sikorski
|
Ostatnia z kaplic po tej stronie przedstawia
legendarnego króla Abgara, który został uleczony z trądu dzięki wizerunkowi
Jezusa, widzimy tu też wiszącego na drzewie Judasza. Te dwa tematy miały
symbolizować skutki wiary i zdrady.
Dalszym ciągiem tego alegorycznego cyklu
wyjaśniającego istotę Krzyża Świętego i płynących z niego łask są freski kaplic
południowych. Pierwsza kaplica przedstawia alegoryczną scenę symbolizującą
Kościół - to budowla znajdująca się w porcie na dnie morza. Chodzi tu o symbol
Kościoła wschodniego i zachodniego. W następnej kaplicy widzimy przedstawienie
alegoryzujące zbawczą moc i działanie Krzyża. Widzimy tu nieszczęścia ludzkie i
krzyż. Trzecia kaplica przedstawia statek ze zwiniętym żaglem i płonącym sercem
na pokładzie, a wokół morskie fale. Scena ma wyrażać tęsknotę ludzkiego
niespokojnego serca za Bożą prawdą o Krzyżu. Ostatnia kaplica przedstawia
alegoryczne obrazy, mające opowiadać o biblijnych przepowiedniach na temat
dobrego zasiewu i o dobrej i złej budowli.
Ś. Piotr i św. Jan przy Grobie Jezusa, T.K. i F.A. Schefflerowie,
fragment malowidła ściennego kościół Bożogrobców w Nysie, fot. M. Sikorski
|
Malowidła ścienne w kościele Bożogrobców
w Nysie nie mają swojego bezpośredniego odpowiednika lub porównania w śląskiej
sztuce, jeżeli chodzi o tak wielkie bogactwo i różnorodność retoryki religijnej
(należy jednak podkreślić, że wielkie przedstawienia malarskie związane z
historią Krzyża Świętego znajdują się w kościele pw. św. Jadwigi w Legnickim
Polu, w kościele pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Brzegu oraz w kościele pw.
św. Marcina w Byczeniu).
To rzeczywiście wielki fenomen w sztuce.
Apoteoza Świętego Krzyża przedstawiona w tych freskach i uzupełniona symboliczno-alegorycznymi
wyjaśnieniami miała za zadanie przedstawienie najważniejszych dla wierzącego
człowieka doby baroku prawd wiary, ale w katolickim ówczesnym
kontrreformacyjnym rozumieniu: Krzyż Święty jest podstawą wiary, znakiem
zbawienia oraz zapowiedzią powtórnego przyjścia Jezusa Chrystusa, który dał
zbawienie przez mękę na Krzyżu. Jego chwałę miał głosić rzymski katolicyzm jako
„ecclesia triumphans et ecclesia militans” w swoim nauczaniu i przez sakramenty
w starciu ideowym z protestantyzmem.
napisał Marek Sikorski